Dünyada anayasa mahkemelerine üyeleri nasıl seçiliyor

 

Bu belgeyi MS WORD
formatında indirmek için burasını tıklayınız.

www.anayasa.gen.tr/aym-uyesecimi.doc 

Karşılaştırmalı
hukuka baktığımızda Anayasa Mahkemesi üyelerinin şu şekillerde seçildiği
görülmektedir:

1. ABD[1]

ABD Yüksek
mahkemesi dokuz üyeden oluşur. Üyeler iyi hâllerini (good behavior)
sürdürmeleri şartıyla ömür boyu görevde kalırlar[2].
İyi hâlin kaybı, yani üyenin suç işlemesi durumunda impeachment usûlünün
işletilmesiyle senatonun üçte ikisinin oyuyla görevden alınması mümkündür. Ancak
kuruluşundan bugüne görevden bu şekilde alınmış bir Yüksek mahkeme üyesi yoktur[3].
ABD Yüksek Mahkemesine üye atanabilmenin eğitim, meslek vb. koşulları yoktur.
Bununla birlikte uygulamada genellikle hukuk mesleğinden kişilerin üye olarak
atandıkları görülmektedir. Üyelerin hepsini atama yetkisi Başkana aittir. Ancak,
başkanın ataması “Senatonun görüş ve onayı (advice and consent of the Senate)”na
bağlıdır (Anayasa, m.2, sek.2, par. 2). Uygulamada, Başkanların kendi siyasal
görüşüne yakın kişileri Yüksek Mahkemeye üye olarak atadıklarına şahit
olunmaktadır. Başkanın partisi Senatoda çoğunluğa sahip değil ise, Senatonun
atanan kişinin atamasını onaylamadığı da görülmektedir. Uygulamada başkan
tarafından atanan üyelerin beşte birine yakın kısmının Senato tarafından
onaylanmadığı not edilmektedir[4].
Senato onaylamadan önce Başkan tarafından önerilen adayın sorgulamasını yapmak
için bir komite oluşturur. Komitede sorgulama sözlü ve kamuya açıktır.
Sorgulamada Komite, adayın siyasal eğilimlerini ve hatta özel hayatını dahi
araştırır. Örneğin Başkan Bush tarafından önerilen R. H. Bork’un üyeliğini
Senato siyasal görüşleri nedeniyle onaylamamıştır. Bork’tan sonra aday olan D.
H. Ginsburg da gençliğinde marihuana içtiği için çekilmek zorunda kalmıştır[5].
Sonuç olarak ABD Yüksek Mahkemeye üye atanması ve onanması işinde siyasal
faktörlerin rol oynadığını söyleyebiliriz[6].

2. Almanya

Alman Federal
Anayasa Mahkemesi 16 hakimden oluşur. Hakimlerin yarısı Bundestag (birinci
meclis [millet meclisi]), diğer yarısı da Bundestrat (ikinci meclis [senato])
tarafından seçilir (AY, m.94/1). Mahkeme Başkanı ve Başkan Vekili dönüşümlü
olarak Bundestag ve Bundesrat tarafından seçilir. Görev süreleri 12 yıldır.
Tekrar seçilmeleri mümkün değildir. Üye seçilebilmek için 40 yaşını doldurmuş
olmak ve hakim olma yeterliliğine sahip olmaları gerekir. Üniversite öğretim
üyeliği dışında başka bir işle Anayasa Mahkemesi üyeliği bağdaşmaz.

3. Avusturya

Avusturya Anayasa
Mahkemesi bir başkan, bir başkan vekili, 12 asıl ve 6 yedek üyeden oluşur (AY,
m.147). Başkan, Başkanvekili, 6 asıl üye ve üç yedek üye Federal Hükümet
tarafından; 3 asıl ve 2 yedek üye Ulusal Konsey (=Millet meclisi) tarafından, 3
asıl ve 1 yedek üye Federal Konsey (=Senato) tarafından seçilir. Seçilen adaylar
Federal başkan tarafından atanırlar. Federal hükümet tarafından seçilen üyelerin
hakim, kamu görevlisi, veya hukuk profesörü olması gerekir.

4. Fransa[7]

Fransız Anayasa
Konseyi dokuz üyeden oluşur. Eski Cumhurbaşkanları da -dilerlerse- Mahkemenin
doğal üyesidirler. Üyeler dokuz yıl görevde kalır. Bir defa seçilen üye tekrar
seçilemez. Üyelerin üçte biri her üç yılda bir yenilenir. Fransız Anayasa
Konseyine üye atanabilmenin eğitim, meslek vb. koşulları yoktur. Üyelerin üçü
Cumhurbaşkanı, üçü Millet Meclisi ve üçü de Senato Başkanı tarafından atanır
(1958 Anayasası, m.56). Fransa’da gerek Cumhurbaşkanı, gerek Millet Meclisi
Başkanı, Gerekse Senato Başkanı, kendisine yakın kişileri Anayasa Konseyine üye
olarak atamaktadırlar. Atanan kişilerin çoğunluğu eski politikacılar veya yüksek
bürokratlardır. Atanan kişilerin yaş ortalaması da hayli yüksektir (1980’lerde
yaş ortalaması 74 idi). O nedenle Anayasa Konseyi bir “emekliler hükûmeti”
olarak nitelendirilmektedir[8].

5. İspanya

1978 İspanyol
Anayasasının 160’ıncı maddesine göre, Anayasa Mahkemesi, 12 üyeden oluşur. Dört
üye Kongre (Millet Meclisi) tarafından üyelerinin üçte iki çoğunluğuyla, dört
üye Senato tarafından aynı çoğunlukla, iki üye Hükümet tarafından, iki üyede
“Yargı Genel Kurulu (Consejo General del Poder Judicial) tarafından
seçilir. Üyelerin mesleklerinde tanınmış yetkinliğe ve en az 15 yıllık tecrübeye
sahip hakim, savcı, üniversite profesörü, kamu görevlisi, avukat ve hukukçular
arasından seçilmesi gerekmektedir. Üyeler dokuz yıllığına seçilir ve tekrar
seçilmeleri mümkün değildir.

6. İtalya

1947 İtalyan
Anayasasının 135’inci maddesine göre İtalyan Anayasa Mahkemesi 15 üyeden oluşur.
Üyelerden üçte biri Cumhurbaşkanı, üçte biri Parlamento, ve üçte biri de adlî ve
idarî yargı yüksek mahkemeleri tarafından seçilir (m.135). Seçilen üyelerin
yüksek mahkeme üyesi, üniversite profesörü veya en az 20 yıl deneyime sahip
avukat olmaları gerekir. Üyelerin görev süresi 9 yıldır. Tekrar seçilmeleri
mümkün değildir. Mahkeme başkanı üyeleri arasından kendi üyeleri tarafından
seçilir.

7. Portekiz

1978 Portekiz
Anayasanın 222’nci maddesine göre, Portekiz Anayasa Mahkemesi 13 üyeden oluşur.
10 üye Meclis tarafından, üç üye ise Anayasa Mahkemesinin kendi üyeleri
tarafından seçilir. Üyelerin altısı hakimler, geri kalanları ise hukukçular
arasından seçilmelidir. Üyelerin görev süresi 9 yıldır. Tekrar seçilemezler.
Mahkemenin başkanı, üyeleri tarafından seçilir.

8. Türkiye

1982 Türk Anayasasının 146’ncı maddesine göre Anayasa Mahkemesi
11 asıl ve 4 yedek üyeden oluşur. Cumhurbaşkanı, iki asıl ve iki yedek üyeyi
Yargıtay, iki asıl ve bir yedek üyeyi Danıştay, birer asil üyeyi Askerî
Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve Sayıştay genel kurullarınca kendi
Başkan ve üyeler arasında üye tam sayılarının salt çoğunluğu ile her boş yer
için gösterecekleri üçer aday içinden; bir asil üyeyi ise Yükseköğretim
Kurulunun kendi üyesi olmayan Yükseköğretim Kurumları öğretim üyeleri içinden
göstereceği üç aday arasından; üç asil ve bir yedek üyeyi üst kademe
yöneticileri ile avukatlar arasından seçer. Buna göre, Anayasa Mahkemesi
üyelerini XE "Anayasa Mahkemesi üyelerini"  her halükârda Cumhurbaşkanı
seçmektedir. Ancak, 11 üyeden 8’i için birtakım makamlar (Yargıtay, Danıştay,
Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, Sayıştay, Yükseköğretim Kurulu)
Cumhurbaşkanına üç aday göstermekte, Cumhurbaşkanı da bu adaylardan birisini
Anayasa Mahkemesi üyesi olarak atamaktadır. Burada aday gösterme yetkisinin çok
önemli bir yetki olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Cumhurbaşkanı, 11
üyeden 3’ünü ise belli şartları taşıyan kimseler arasından doğrudan doğruya
kendisi seçmektedir.

YAPILAN DEĞİŞİKLİĞE GÖRE KURULUN YAPISI

1- Şuanki yapı: Anayasa Mahkemesinin hali hazırdaki 11 üyeli yapısı şu şekilde oluşmuştur. 11 üyeyi de Cumhurbaşkanı seçmektedir.
- Yargıtay ve Danıştay 4 üye ile,
- Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve Sayıştay bir üye ile,
- YÖK 1 üye ile,
- Üst kademe yöneticileri ile avukatlar üç üye ile,
temsil edilmektedir.

2- Yeni değişiklikle Anayasa Mahkemesinin yapısı:

Yeni düzenlemede mahkemenin üye sayısı 17'e çıkarılmaktadır.

a- TBMM Genel Kurulu 3 üye seçecektir. 2 üyeyi Sayıştay üyelerinden, 1 üyeyi serbest avukatlar arasından seçecektir.

b- Cumhurbaşkanı 14 üye seçecektir. Cumhurbaşkanı bu seçimini,
- 3'ü Yargıtay'dan,
- 2'si Danıştay'dan,
- 2'si Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesinden,
- 3'ü YÖK'ten
- 4'ü üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçer.

Yukarıda tek tek
incelenen ülkelerde ve diğer bazı ülkelerde Anayasa Mahkemesine üye seçme
yetkisi konusunda şu şekilde bir tablo yapabiliriz:

TABLO 4.1: Anayasa Mahkemesi Üyelerinin Seçim Şekilleri[9]

Ülke Adı	Sayı*	Süre **	Tekrar ***	Seçen Makam (ve Seçtiği Üye Sayısı)
ABD	9	ÖmürBoyu		Tümü Senatonun onayıyla Federal Başkan tarafından seçilir.
Almanya	16	12 yıl	Hayır	Federal Meclis (8), Federal Konsey (8)
Arnavutluk	9	9 yıl	Hayır	Meclisin onayıyla Cumhurbaşkanı tarafından
Avusturya	14	70 yaş	-	Federal Hükümet (6 asıl, 3 yedek), Ulusal Konsey (3+2), Federal Konsey (3+1)
Azerbaycan	9	10 yıl	Evet	Cumhurbaşkanının önermesiyle Parlamento tarafından
Belçika	12	70 yaş	-	6 Walon, 6 Flemenk, Temsilciler Meclisi ve Senato tarafından
Ermenistan	9	70 yaş	-	Parlamento (5), Devlet Başkanı (4)
Fransa	9	9 yıl	Hayır	Devlet Başkanı (3), Meclis Başkanı (3) ve Senato Başkanı (3)
Gün. Kore	9	6 yıl	Evet	Tamamı Devlet Başkanı tarafından; ancak 3’ünü Parlamento önerir
İspanya	12	9 yıl	Hayır	Kongre (4), Senato (4), Hükümet (2), Yargı Genel Kurulu (2)
İtalya	15	9 yıl	Hayır	Parlamento (5), Devlet Başkanı (5), Temyiz Mahkemesi (3), Danıştay (1), Sayıştay (1)
Macaristan	11	9 yıl	Evet	Parlamentonun hukuk, idari ve yargı komiteleri tarafından seçilir
Polonya	15	9 yıl	Hayır	Tamamı Parlamento tarafından
Portekiz	13	9 yıl	Hayır	Meclis Genel Kurulu (10) ve Anayasa Mahkemesi Yargıçları (3)
Romanya	9	9 yıl	Hayır	Bakanlar Kurulu (3), Senato (3) ve Devlet Başkanı (3)
Rusya	19	12 yıl	Hayır	Tamamı Devlet Başkanı tarafından (70 yaş üst görev limiti)+Federal meclisin onayı
Slovakya	10	7 yıl	7 yıl	Yasama organı (Ulusal Konsey) tarafından seçilen 20 kişilik liste içerisinden Devlet Başkanı
Slovenya	9	9 yıl	Hayır	Devlet Başkanının tavsiye ettiği adaylar arasından Parlamento tarafından
Türkiye	11	65 Yaş		Yargıtay (2), Danıştay (2), Askeri Yargıtay (1), AYİM (1), Sayıştay (1), YÖK (1) önerdiği 3 kişi arasından Cumhurbaşkanı tarafından ve doğrudan doğruya Cumhurbaşkanı tarafından (3)

Ülke Adı	Sayı*	Süre **	Tekrar ***	Seçen Makam (ve Seçtiği Üye Sayısı)
ABD	9	ÖmürBoyu		Tümü Senatonun onayıyla Federal Başkan tarafından seçilir.
Almanya	16	12 yıl	Hayır	Federal Meclis (8), Federal Konsey (8)
Arnavutluk	9	9 yıl	Hayır	Meclisin onayıyla Cumhurbaşkanı tarafından
Avusturya	14	70 yaş	-	Federal Hükümet (6 asıl, 3 yedek), Ulusal Konsey (3+2), Federal Konsey (3+1)
Azerbaycan	9	10 yıl	Evet	Cumhurbaşkanının önermesiyle Parlamento tarafından
Belçika	12	70 yaş	-	6 Walon, 6 Flemenk, Temsilciler Meclisi ve Senato tarafından
Ermenistan	9	70 yaş	-	Parlamento (5), Devlet Başkanı (4)
Fransa	9	9 yıl	Hayır	Devlet Başkanı (3), Meclis Başkanı (3) ve Senato Başkanı (3)
Gün. Kore	9	6 yıl	Evet	Tamamı Devlet Başkanı tarafından; ancak 3’ünü Parlamento önerir
İspanya	12	9 yıl	Hayır	Kongre (4), Senato (4), Hükümet (2), Yargı Genel Kurulu (2)
İtalya	15	9 yıl	Hayır	Parlamento (5), Devlet Başkanı (5), Temyiz Mahkemesi (3), Danıştay (1), Sayıştay (1)
Macaristan	11	9 yıl	Evet	Parlamentonun hukuk, idari ve yargı komiteleri tarafından seçilir
Polonya	15	9 yıl	Hayır	Tamamı Parlamento tarafından
Portekiz	13	9 yıl	Hayır	Meclis Genel Kurulu (10) ve Anayasa Mahkemesi Yargıçları (3)
Romanya	9	9 yıl	Hayır	Bakanlar Kurulu (3), Senato (3) ve Devlet Başkanı (3)
Rusya	19	12 yıl	Hayır	Tamamı Devlet Başkanı tarafından (70 yaş üst görev limiti)+Federal meclisin onayı
Slovakya	10	7 yıl	7 yıl	Yasama organı (Ulusal Konsey) tarafından seçilen 20 kişilik liste içerisinden Devlet Başkanı
Slovenya	9	9 yıl	Hayır	Devlet Başkanının tavsiye ettiği adaylar arasından Parlamento tarafından
Türkiye	11	65 Yaş		Yargıtay (2), Danıştay (2), Askeri Yargıtay (1), AYİM (1), Sayıştay (1), YÖK (1) önerdiği 3 kişi arasından Cumhurbaşkanı tarafından ve doğrudan doğruya Cumhurbaşkanı tarafından (3)

* Üye sayısı. ** Görev
süresi. ***Görevdeki üyenin tekrar seçilmesi mümkün mü?

Yukarıdaki tablodan şu sonuçları çıkarabiliriz:

1. Almanya, Belçika, Macaristan,
Polonya gibi bazı ülkelerde Anayasa Mahkemesine üye seçmede bütün yetki doğrudan
doğruya yasama organına verilmektedir. Bu seçime yürütme organı veya yargı
organı herhangi bir şekilde karıştırılmamaktadır.

2. ABD, Rusya, Arnavutluk,
Azerbaycan, Slovenya, Slovakya, Fransa, Ermenistan, Güney Kore, Romanya gibi
bazı ülkelerde ise anayasa mahkemelerine üye seçme yetkisi yasama ve yürütme
organları arasında paylaştırılmıştır. Bu ülkelerin bazılarında bu iki organın
arasında denge kurulmaya çalışılmış, bazılarında ise yasamaya, diğer bazılarında
ise yürütmeye üstünlük tanınmıştır. Ancak hiçbir şekilde bu ülkelerde yargı
organı devreye sokulmamıştır.

3.
İtalya ve İspanya’da Anayasa Mahkemesine üye seçme yetkisi
yasama, yürütme ve yargı organları arasında paylaştırılmıştır. İtalya’da bu
paylaştırma eşit bir şekilde yapılmıştır. (Üyelerden üçte biri Cumhurbaşkanı,
üçte biri Parlamento ve üçte biri de adlî ve idarî yargı yüksek mahkemeleri
tarafından seçilmektedir). İspanya’da ise paylaştırma yasama ağırlıklı
yapılmıştır (12 üyeden sekizi yasama organı, ikisi Hükûmet ve ikisi de yargı
organı tarafından seçilmektedir).

Türkiye’de Anayasa Mahkemesinin 11 üyesinden 7’si yargı organları
tarafından seçilmektedir. Bir üye YÖK, 3 üye de Cumhurbaşkanı tarafından
seçilmektedir. Türkiye'de yasama organının Anayasa Mahkemesi üye seçme yetkisi
yoktur. Bu tamamıyla alışılmadık bir durumdur. Ayrıca belirtelim ki, yargı
organı tarafından seçilen 7 üyeden 2’sinin askerî yargı organları tarafından
seçilmektedir. Ülke genelinde fevkalade küçük bir kitleyle alakalı olan Askerî
Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesine ülkenin kanunları üzerinde böylesine
söz söyleme yetkisine sahip bir organa üye seçme yetkisinin niçin verildiğini
anlamak imkânsızdır. Yeryüzünde bizim bildiğimiz kadarıyla Anayasa Mahkemesine
üye seçmede askerî yargı organlarına yetki veren bir ülke Türkiye haricinde
mevcut değildir.

Copyright

(c) Kemal Gözler 
2007. Bu sayfaya izin almadan link verilebilir. Ancak, bu web sayfası, önceden
izin almaksızın ne suretle olursa olsun, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, tekrar
yayınlanamaz, dağıtılamaz, başka internet sitelerine metin olarak konulamaz.
İzin için kgozler[at]hotmail.com adresine başvurunuz. 5846 Sayılı Fikir ve Sanat
Eserleri Kanununun 3 Mart 2004 tarih ve 4630 sayılı kanunla değişik 71 ve 72’nci
maddeleri, bir fikir ve sanat eserini herhangi bir yöntemle çoğaltanları,
dağıtanları, satanları, elinde bulunduranları, paraya çevrilmeksizin, 2 (iki)
yıldan 4 (dört) yıla kadar hapis cezası veya 50.000
YTL'den 150.000 YTL'ye  kadar ağır para cezasıyla veya zararın ağırlığı dikkate
alınarak bunların her ikisiyle birden cezalandırmaktadır.

Alıntılar (İktibas)
Konusunda Açıklamalar

Bu çalışmadan
yapılacak alıntılarda (iktibaslarda) 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri
Kanununun 35’inci maddesinde öngörülen şu şartlara uyulmalıdır: (1)
İktibas, bir eserin “bazı cümle ve fıkralarının” bir başka esere
alınmasıyla sınırlı olmalıdır (m.35/1). (2) İktibas, maksadın haklı
göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydınlatmak maksadıyla
yapılmalıdır (m.35/3). (3) İktibas, belli olacak şekilde yapılmalıdır
(m.35/5) [Bilimsel yazma kurallarına göre, aynen iktibasların tırnak içinde
verilmesi ve iktibasın üç satırdan uzun olması durumunda iktibas edilen
satırların girintili paragraf olarak dizilmesi gerekmektedir]. (4)
İktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin adı
belirtilerek iktibasın kaynağı gösterilmelidir (m.35/5). (5) İktibas
edilen kısmın alındığı yer belirtilmelidir (m.35/5).

5846 Sayılı Fikir ve
Sanat Eserleri Kanununun 3 Mart 2004 tarih ve 4630 sayılı kanunla değişik
71’inci maddesinin 4’üncü fıkrası, 35’inci maddeye aykırı olarak “kaynak
göstermeyen veya yanlış yahut kifayetsiz veya aldatıcı kaynak” göstererek
iktibas yapan kişileri, 2 (iki) yıldan 4 (dört) yıla kadar hapis cezası
veya 50.000 YTL'den 150.000 YTL'ye  kadar ağır para
cezasıyla veya zararın ağırlığı dikkate alınarak bunların her ikisiyle birden
cezalandırmaktadır.

Ayrıca Yargıtay
İçtihadı Birleştirme Genel Kurulunun 18 Şubat 1981 tarih ve E.1980/1, K.1981/2
sayılı İçtihadı Birleştirme Kararına göre kararına göre, “iktibas hususunda
kullanılan eser sahibinin ve eserinin adı belirtilse bile eser sahibi, haksız
rekabet hükümlerine dayanarak Borçlar Kanununun 49. maddesindeki koşulların
gerçekleşmesi halinde manevi tazminat isteyebilir”.

Yukarıdaki şartlara
uygun olarak alıntı yapılırken bu çalışmaya şu şekilde atıf yapılması önerilir:

Kemal Gözler, “Anayasa Mahkemesi
Üyelerinin Seçilmeleri: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi”,
<www.anayasa.gen.tr/aym-uyesecimi.htm> (6.5.2007).

---

Editör: Kemal Gözler

E.mail: kgozler[at]hotmail.com

Ana sayfa:

www.anayasa.gen.tr

Bu sayfa:
www.anayasa.gen.tr/ aym-uyesecimi.htm

Konuluş Tarihi: 6
Mayıs 2007